شیوه های تربیتی امـام محمّد باقر(ع)
تربیت اساسی‌ترین مساله انسان است که بدون آن بـه سـعادت دنیا و آخرت نایل نمی‌گردد. معصومین(ع) همچنان که در سایر ابعاد زندگی، چراغ هدایت پیروان خـود بوده‌اند در زمینه تربیت نیز بهترین و مطمئن‌ترین الگویند. این مقاله بر آنست تا نکاتی از دفـتر زرین دیدگاه ها و سیره تـربیتی یـکی از آن بزرگواران یعنی امام باقر(ع) به پیروان آن حضرت تقدیم نماید.
1- آداب تربیتی پس از تولد:
از امتیازات تربیت اسلامی این است که در آن علاوه بر زمینه‌سازی مناسب در قبل از تولد فرزند و بلکه پیش از ازدواج والدین، تربیت از آغازین لحظه تولد به طـور عملی شروع می‌شود و آداب و سنن ویژه‌ای نسبت به نوزادان سفارش شده است که در اینجا به برخی از آن ها که در کلمات گوهربار امام باقر(ع) مورد توجه واقع گردید اشاره می‌شود.
گفتن اقامه در گوش و باز کردن کام نـوزاد بـا آب فرات: امام باقر(ع) فرمودند: «شایسته است کام نوزاد با آب فرات باز گردد و در گوشش اقامه گفته شود.»
عقیقه و نامگذاری: آن حضرت فرمودند: «هرگاه برای شما فرزندی به دنیا آمد در روز هفتم اگر پسر است گـوسفند نـر و اگر دختر است گوسفند ماده برایش عقیقه کنید و از گوشت آن به قابله بدهید و در روز هفتم او را نامگذاری کنید.
نکته مهم در نامگذاری انتخاب نام نیکو و پرهیز از نام های ناخوشایند است. زیرا نام نیکو مایه سـرور فرزند و نـام ناخوشایند باعث نگرانی و دغدغه خاطر او می‌گردد، امام باقر(ع) در سخنان خود برخی از نام های نیکو و غیر نیکو رابیان کرده‌اند. آن حضرت در این زمینه فرمودند: صـادق ترین نام ها، نـام هایی اسـت که بندگی خداوند را تداعی نـماید و بـهترین‌آن ها نـام های پیامبران است. و در حدیث دیگری فرمودند: «مبغوض‌ترین نام ها نزد خداوند نامهای «حارث، مالک و خالد»است»
2- تاثیر شیر مادر در تربیت
در تربیت فرزندان، والدیـن نـخستین نـقش را دارا هستند، این نقش و تاثیر در مقاطع گوناگون سنی یـکسان و هـم اندازه نمی‌باشد بلکه در مقاطع و مراحلی از تربیت نقش پدر برجسته‌تر و در مراحل دیگری نقش مادر تعیین کننده تر است و در یک دیدگاه کلی می‌توان گفت که تا پیش از سـن نـوجوانی به ویژه در دوران جنینی و شیرخوارگی نقش مستقیم مادر در تربیت فرزند بیشتر از پدر خواهد بود و از دوره نـوجوانی به بعد بخصوص در مورد پسران نقش پدران مهمتر است، البته این بدان معنا نیست که نقش پدر در دوران کودکی و نقش مـادر در دوران نـوجوانی و جوانی ناچیز و کم رنگ باشد بلکه مقصود بیان برجستگی نقش و تاثیر بیشتر هـر یـک در یک مرحله خاص است.
بنابر این یکی از مقاطع مهم مقطع شیرخوارگی است‌که در آن، مادر نقش مستقیم و اسـاسی را دارد. در ایـن مـقطع شیردادن مهمترین عامل ارتباط نوزاد با مادر است، شیر مادر علاوه بر نقش مـهمی کـه در تـغذیه و بهداشت جسمانی نوزاد دارد عامل ایجاد و انتقال بعضی ویژگی ها به فرزند نیز می‌باشد و ما به دو نـمونه از آن ها کـه در سخنان امام باقر(ع) بیان شده، اشاره می‌کنیم:
حماقت و کودنی: امام باقر(ع) فرمود: زنان کودن را دایه فرزندانتان قـرار نـدهید زیرا از طـریق شیر حماقت و کودنی به آن ها منتقل می‌شود.
زیبایی و زشتی: آن حضرت فرمودند: «دایه های زیبا بـرای فرزندانتان انـتخاب کنید و از دایه های زشت رو بپرهیزید زیرا چه بسا شیر انتقال دهنده (زشتی و زیبایی) باشد.» نیز در حـدیث دیگری فـرمود: «بـر شما باد به انتخاب دایه های نظیف و زیبا زیرا شیر انتقال‌دهنده (زیبایی) است.»
3- کودک و نیاز به محبت:
مـحبت از ضـروری ترین نیازهای عاطفی فرزند در دوران کودکی است و بدون توجه به آن کودک به رشـد عـاطفی مـناسب نایل نمی‌شود، این نیاز، برای کودک به شکل های گوناگون قابل پاسخگویی است که می‌توان به بوسیدن کـودک، در آغـوش گـرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت‌آمیز، خریدن هدیه و اسباب بازی و… اشاره کرد.
امام بـاقر(ع) در فـرصت های مناسب از طریق در آغوش گرفتن و بیان جملات محبت‌آمیز، محبت خود را به کودک خردسالش امام صادق(ع) نشان می‌دادند و از ایـن طـریق به نیاز عاطفی او پاسخ می‌گفتند، محمد بن مسلم از اصحاب بزرگ آن حضرت نـقل مـی‌کند که من در خدمت امام باقر (ع) بودم.
در ایـن هـنگام فـرزند (خردسالش) جعفر (ع) وارد شد و بر سر او ذؤابه (پیشانی) و در دسـتش عـصایی بود که با آن بازی می‌کرد. امام‌باقر (ع) او را به گرمی در آغوش گرفت و به سینه خـود فـشرد و خطاب‌به او فرمود: «پدر و مادرم به فـدایت باد (بـا این چـوب) کـار لهو انـجام مده و بازی مکن، سپس فرمود: «ای مـحمد، پس از مـن او امام توست.
از او پیروی کن و از دانش او استفاده نما، به خدا سوگند او همان صـادقی اسـت که رسول خدا (ع) او را توصیف نمود کـه شیعیان او در دنیا و آخرت پیـروزند و دشـمنانش در زمان هر پیامبری ملعون هستند. در (ایـن هـنگام) جعفر (ع) خندید و صورتش قرمز گردید، آنگاه امام باقر(ع) به من فرمود: از او سؤال کـن، مـن از او پرسیدم ای پسر رسول خدا، خـنده از کـدام عـضو بدن منشا مـی‌گیرد.
جـعفر (ع) فرمود: ای محمد، عقل از قـلب، انـدوه از کبد و نفس از ریه و خنده از طحال منشا می‌گیرد. (وقتی این پاسخ را از او شنیدم) از جایم برخاستم و او را بـوسیدم.»
4- سـتایش از فرزند صالح:
ستایش بجا از فرزند و کـارهای نـیک او باعث احـساس موفقیت و تـوانایی و نـیز موجب انگیزه قوی بـرای تکرار کارهای خوب و رشد بیشتر او می‌گردد. بخصوص اگر این تمجید به موقع و درحضور کسانی باشد کـه آگـاهی آن ها از رفتار شایسته فرزند برای او مـهم بـاشد. عـلی بـن حـکم به نقل از طـاهر یـکی از اصحاب امام باقر (ع) نقل می‌کند.
من در خدمت امام باقر (ع) نشسته بودم که فرزندش جعفر (ع) وارد شد. امام باقر (ع) در بـاره اش فـرمود: «اوبـهترین مخلوقات خداوند است» در این حدیث ملاحظه مـی‌شود کـه امام بـاقر (ع) در نـزد صـحابی خود فرزندش را که صلاحیت و شایستگی لازم را داشته به بهترین وجه ممکن ستوده است.
5- والدین و نصیحت فرزند:
نصیحت فرزندان و صحبت کردن با آن ها علاوه بر آنکه والدین ازطریق آن می‌توانند رهـنمودهای مهم و اساسی را ره توشه زندگی فرزندانشان قرار دهند می‌تواند یک نوع زمینه ایجاد ارتباط صمیمی بین والدین و فرزندان را فراهم نماید و از این طریق والدین بخصوص پدر، می‌توانند به فرزند نزدیک شوند و در یک فضای صمیمی و عاطفی، ضمن آگـاهی از مـشکلات و خواسته‌های فرزندان رهنمودهای لازم را به آنها ارائه دهند. امام باقر(ع) نیز در فرصت های مناسب با فرزندان خود صحبت می‌کردند و گاهی به شکل‌گروهی و عمدتا به شکل فردی به نصحیت آن ها می‌پرداختند که به نمونه هایی از آن ها اشـاره می‌کنیم:
اسماعیل بن خالد نقل می‌کند که از امام باقر (ع) شنیدم که فرمود: پدرم ابو جعفر(ع) ما (فرزندان) را جمع می‌نمود و به ما می‌فرمود: ای فرزندان از تعرض نسبت به حـقوق دیـگران بپرهیزید، بر مشکلات و سختی ها صـبر پیـشه کنید و اگر خویشان شما را به کاری که ضررش برای شما بیش از نفعش باشد دعوت کردند اجابت نکنید.»
از جمله سفارش های آن حضرت به فرزندش امام صادق (ع) این جملات اسـت: «خـداوند سه چیز را در سه چـیز دیـگر پنهان کرده است، رضایش را در اطاعت مخفی کرد پس هیچ طاعتی را کوچک نشمار، شاید که رضایتش در همان طاعت باشد، خشم و غضبش را در معصیت پنهان نمود پس هیچ نوع معصیتی را کوچک نپندار، شاید که غضبش در همان باشد و اولیاء خـود را در مـیان بندگانش پنهان کرد، پس احدی از بندگان او را حقیر مدان که شاید همان بنده ولی او باشد.
آن حضرت به فرزندش فرمود: «فرزندم از کسالت و اندوه بپرهیز که این دو کلید هر شری می‌باشند، زیرا اگر سست و تنبل بـاشی بـه ادای حق نـخواهی پرداخت و اگر محزون و اندوهناک باشی بر حق، صبر پیشه نخواهی‌کرد.»
سفیان ثوری نقل می‌کند که امام صـادق (ع) را ملاقات کردم واز او خواستم مرا نصحیت کند… آن حضرت فرمود: ای سفیان! پدرم مرا بـه سـه چیز سفارش و از سه چیز بر حذر داشت، از جمله آن سفارشات این بود که فرزندم، هر که با رفیق بـد هـمراه شود سالم نمی‌ماند و هر که در محل های اتهام برود مورد اتهام قرار می‌گیرد و هر کـه بـر زبـان خود کنترل نداشته باشد پشیمان می‌شود.»
6- اهمیت آرامش خانواده در تربیت:
تردیدی نیست که خانواده نـقش اساسی در تربیت فرزند دارد و پرورش صحیح فرزندان بدون توجه جدی والدین به این امر مـهم و ایجاد فضای مناسب و آرام بـرای آن مـیسر نیست. نا بسامانی خانواده، اختلاف و نزاع های والدین، عدم رابطه صمیمی میان اعضای خانواده به ویژه والدین، فقدان امنیت و آرامش لازم در جامعه کوچک خانواده، تربیت صحیح فرزند را به مخاطره می‌اندازد.
از این رو در مبحث حسن خلق در روایات، بیش از هر مـورد دیگری در‌باره خوش رفتاری پدر خانواده با اهلش تاکید شده است و این حاکی از آن است که خوش رفتاری در کانون خانواده اهمیت ویژه دارد و آثار مثبت آن فراتر از خوش رفتاری با افراد دیگر است، زیرا در جامعه کوچک خانواده افراد کـاملا بـا هم در ارتباط هستند و بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند و چتر آثار مثبت‌خوش رفتاری و پیامدهای سوء بدرفتاری بر سر همه اعضای خانواده پهن می‌گردد و در یک کلام خوش‌رفتاری در کانون خانواده آثار تربیتی فراوان و بدرفتاری پیـامدهای سـوء بی‌شمار به همراه دارد.
امام باقر(ع) در زمینه اهمیت خوش رفتاری در کانون خانواده فرموده است: هر کس احساس و ملاطفتش را نسبت به خانواده‌اش نیکو گرداند عمرش طولانی می‌گردد. در این حدیث شریف تـعبیر لطـیف و ظریف «من حسن بره» دلالت بر آن دارد که نه تنها احسان و ملاطفت نسبت به خانواده پسندیده و لازم است بلکه می‌بایست برای تاثیر بیشتر، این احسان و ملاطفت به نیکویی و بهترین وجه انجام گیرد. همچنین در حدیث دیگری آن حضرت، کـامل شـدن اسـلام و ایمان، آمرزش گناهان و رضایت خداوند متعال در روز قـیامت را از آثـار خوش رفتاری بـا خانواده برشمرده‌اند.
7- نقش تربیتی عمل والدین و مربیان:
مربیان موفق در جهاد مـقدس تـربیت بیش از آن که به گفتار دعوت به نیکی کنند با عـمل صـالح دعوت کرده‌اند، پیش از آنکه سخن بگویند عمل نمودند، پیش از آن که به تربیت دیگران اقدام کنند به اصلاح خویش پرداختند، بنابراین والدیـن کـه خـود اولین مربیان فرزندان هستند می‌بایست با زبان عمل با فرزندانشان سخن بـگویند، فرزندان باید در عمل ببینند که والدین به آنچه می‌گویند پای بند هستند و خود عمل می‌کنند و گفتارشان با عملشان مطابقت‌دارد.
بـه نـظر مـی‌رسد که اساسی‌ترین عامل تربیتی معصومان (ع) و در واقع مهمترین راز موفقیتشان در تربیت فـرزندان‌همان تـربیت با عمل و پای‌بندیشان به آنچه می‌گفتند بوده است و این شیوه در سیره تربیتی امام باقر (ع) نیز کاملا آشـکار اسـت، فـرزندان آن حضرت با دیدن اعمال پدر برای انجام اعمال صالح و رفتار درست الگو مـی‌گرفته و بـه راز بـندگی خداوند دست می‌یافتند.
در ذیل به ذکر دو نمونه از رفتارهای آن حضرت اکتفا می‌کنیم:
امام باقر (ع) و صـدقه بـه فـقراء: از فرزند بزرگوار آن حضرت نقل شده است که روزی بر پدرم وارد شدم و مشاهده کردم که در آن روز پدرم هـشت هزار دینار به تهی‌دستان مدینه صدقه داده‌اند و اهل خانه‌ای را که تعداد آن ها به یازده نـفر مـی‌رسید آزاد کـرده است»
اسحاق بن عمار از امام صادق (ع) نقل کرده است: من پیوسته رختخواب پدرم را پهن می‌کردم و مـنتظر مـی‌ماندم تا ایشان به رختخواب بروند و بخوابند، سپس برمی‌خاستم و به رختخواب خود می‌رفتم، شبی آن حضرت تـاخیر کـردند و مـن در طلب او به مسجد رفتم، در حالی که مردم خواب بودند، او را در حال سجده دیدم و غیر او کسی در مسجد نـبود. مـن صدای او را می‌شنیدم که می‌گفت: «سبحانک اللهم انت ربی حقا حقا، سجدت لک یـا رب تـعبدا و رقـا،اللهم ان عملی ضعیف فضاعفه لی، اللهم قنی عذابک یوم تبعث‌عبادک و تب علی انک انت التـواب الرحـیم.»
8- تـربیت معنوی فرزندان:
تربیت ابعاد مختلفی چون جسمانی، عقلانی، عاطفی، اجتماعی و اخلاقی دارد. از مـهمترین ابـعاد تربیت، تربیت معنوی است که به عقیده ما در تربیت اسلامی، پرورش این بعد غایت همه ابعاد دیگر است. ایـن نـوع تربیت که شامل پرورش بعد معنوی انسان و فراهم نمودن زمینه ارتباط انسان با خـداوند و در نـهایت پرورش انسان برای رسیدن به قرب الهی است.
بـسیار مـورد تـاکید ائمه (ع) بوده است و آن بزرگواران در تـمام صـحنه‌های زندگی بیشترین اهمیت را به پرورش این بعد فرزندان می‌دادند و برای تحقق آن از شیوه‌های خاص بهره مـی‌گرفتند که بـه نظر می‌رسد از مهمترین شیوه‌ها، دو شـیوه (ذکـر و دعا) اسـت و هـر چـند دعا نیز یک نوع ذکر تـلقی مـی‌شود اما از آنجا که درتربیت معنوی عنصری کلیدی و مهم است از آن به عنوان یک شـیوه جداگانه یـاد می‌کنیم. امام باقر (ع) در سیره تربیتی خـود از این دو شیوه به شـکل خـاصی بهره جستند.
ذکر و یاد خـدا:
ذکـر که عبارت از توجه قلبی انسان نسبت به خداوند است و گاهی در قالب الفاظ مخصوصی بـر زبـان جاری می‌شود. نقش بسیار مـهمی در تـربیت بعد مـعنوی انسان دارد. ابن قـداح از امـام صادق (ع) نقل‌کرده که «پدرم (امـام باقر(ع) ) بسیار یاد خدا می‌نمود، همراه او راه می‌رفتم او را در حال ذکر می‌دیدم با او غذا می‌خوردم او را در حـال یـاد خداوند می‌دیدم، با مردم سخن مـی‌گفت و ایـن کار او را از یـاد خـدا غـافل نمی‌کرد.
من مشاهده مـی‌کردم که زبان او مدام در حال گفتن ذکر لا اله الا الله بود. پدرم ما را جمع می‌نمود و ما را به ذکر و یاد خـدا امـر می‌فرمود و این کار تا طلوع خـورشید ادامه داشـت، هـر کـدام از مـا که قرائت قـرآن آمـوخته بود به خواندن قرآن و هر کدام که قرآن نیاموخته بود به گفتن ذکر امر می‌نمودند.» این حـدیث در بـر دارنـده دو نکته مهم است.
نخست آنکه بر مـطابقت‌گفتار بـا عـمل حـضرت دلالت دارد و نـشان مـی‌دهد که امام ابتدا خود عمل می‌نمودند و از ذکر گفتن غافل نمی‌شدند و بعد فرزندانشان رابه ذکر و یاد خدا امر می‌نمودند.
نکته دوم آنکه نباید فرزندان را به حال خودشان رها کرد بـلکه می‌بایست ضمن حفظ آزادی حساب شده و منطقی و توجه به استقلال طلبی و آزادی خواهی آنها در فرصت های مناسب با ایجاد انگیزه و شوق بطور عملی آنها را به انجام کار نیک مشغول نمود:
دعا:
دعا و مناجات از مؤثرترین روش ها در تـربیت بعد معنوی انسان است، از طریق دعا و مناجات انسان با خداوند ارتباط پیدامی‌کند و در پرتو آن جان خود را از چشمه معرفت و محبت سیراب می‌گرداند. امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه مساله‌ای پدرم را محزون می‌کرد ایشان زنان و فرزندان را جمع می‌نمود. آنـگاه خـوددعا می‌کردند و آنها آمین می‌گفتند.» همچنین برید بن معاویه عجلی نقل می‌کند: «هرگاه امام باقر(ع) قصد مسافرت داشتند خانواده خود را در منزلی جمع می‌نمودند و ایـن چـنین دعا می‌کردند «اللهم انی اسـتودعک‌نفسی و اهـلی و مالی و ولدی، الشاهد منا و الغائب، اللهم‌احفظنا و احفظ علینا، اللهم اجعلنا فی جوارک، اللهم لا تسلبنانعمتک و لا تغیر ما بنا من عافیتک و فضلک».
پرودگارا! خود و اهلم و مـالم و فـرزندانم، حاضر و غایب آن ها را بـه تـو سپرده‌ام، پروردگارا ما را حفظ کن و سلامتی ما را مستدام دار، پروردگارا! ما را در جوار خودت جای ده و نعمتت را از ما مگیر و عافیت و فضلت را نسبت‌به ما تغییر مده. از دو حدیث بیان شده معلوم می‌شود که آن حضرت فرزندان خود را از طریق دعـا بـه یادخداوند متوجه می‌گردانید و غیر مستقیم به آن ها تعلیم می‌داد که باید در تنهایی و هنگام مشکلات بر خداوند توکل نمود و تنها از او در خواست کمک نمود.
مطالب مرتبط با خیریه گلستان علی(ع): آشنایی با گلستان علی – نشانی ها و اطلاعات تماس – حمایت مالی از فرزندان – پرسش و پاسخ – اخبار و رویدادها – اطلاع از شرایط فرزندخواندگی – تشریفات گلستان علی – ثبت نام خادمین افتخاری – نظرات و انتقادات شما از موسسه – پروژه دهکده گلستان – کمک به خانواده های کم برخوردار سطح شهر – خدمات و فعالیت های موسسه
جهت کسب اطلاعات بیشتر از مطالب عنوان شده، روی آنها کلیک نمایید.
